Home    Pyrrhus    De beste Strategos    Hannibal   Bestellen  Quiz  Biografie

De beste Strategos?

 

Zowel Livius[2], Appianus[3] als Plutarchus[4] vertellen over een opmerkelijk gesprek tussen Hannibal en Scipio ‘Africanus’[5] in Efese. Dat gesprek ging ongeveer zo:

-“Wie vind jij de beste strategos?” vroeg Scipio ‘Africanus’.

-“Alexander ‘de Grote’, want hij heeft ontelbare legers verslagen en het grootste grondgebied doorkruist”, antwoordde Hannibal zonder een moment te aarzelen. Scipio was verbaasd, want hij had eigenlijk gedoeld op hem en Hannibal. Maar hij wilde het niet laten blijken en vroeg verder.

-“En wie is na Alexander de beste strategos?”

-“Hmm, dat zal Pyrrhus zijn geweest. Om zijn moed. Moed is namelijk de belangrijkste eigenschap, en beide koningen bezaten die in grote mate. En verder om zijn kunst in het aanleggen van een kamp. Trouwens, niemand heeft ooit meer vernuft getoond in het opstellen van zijn legers en in het kiezen van het terrein. Hij verstond ook de kunst om het volk aan zijn kant te krijgen, want hij heeft een groot deel van Italië van Rome weten los te weken.” Scipio zweeg even en dacht hier over na. Dat laatste was Hannibal niet gelukt en uiteindelijk zijn nemesis geworden.

-“En wie is daarna de beste strategos?”

-“Dat ben ik zelf”, antwoordde Hannibal zonder aarzelen. “Ik heb Spanje veroverd en ben de Alpen overgetrokken met een leger, de eerste keer na Hercules dat iemand zoiets is gelukt. Ik heb Italië jaren in mijn greep gehouden en 400 steden veroverd, zonder ooit één goudstuk uit Carthago te ontvangen.” Scipio begreep nu dat hij Hannibal nooit zo ver zou krijgen dat hij hem als betere strategos zou uitroepen – hoewel hij Hannibal bij Zama had verslagen – en gaf het op. Hij begon te lachen omdat hij wist dat de sluwe Hannibal hem in dit woordenspel verslagen had.

-“En op welke plaats zou jij jezelf zetten als je mij bij Zama verslagen had?” vroeg hij lachend.

-“Dan had ik mijzelf boven Alexander en Pyrrhus geplaatst!” glimlachte Hannibal. Hij knipoogde naar Scipio en Scipio begreep dat Hannibal hem toch als een grote strategos zag, maar het nooit openlijk zou uitspreken.

 Dit gesprek is jaren geleden de aanleiding geweest voor mijn interesse in Pyrrhus. Wie was die Pyrrhus? Waarom kende ik hem niet? Als iemand tegenwoordig gevraagd wordt: “Wie is de beste generaal uit de oudheid?”, dan zal in de antwoorden meestal een of meer van de volgende namen voor komen: Julius Caesar, Hannibal of Alexander ‘de Grote’. En het zijn nu juist die laatste twee die onder historici in de oudheid onder Pyrrhus ingeschat werden. Hoe is het dan mogelijk dat Pyrrhus tegenwoordig niet meer in dat lijstje van beroemde strategoi[6] voor komt?

Om daar achter te komen moeten we de levensloop van Pyrrhus onder de loep nemen. Dat heb ik gedaan, en tot mijn verbazing werd ik gegrepen door het fenomeen ‘Pyrrhus van Epirus’. Zijn leven is heroïsch en tragisch in de juiste combinatie. Om daar een beetje inzicht in te geven volgt nu een korte beschrijving van de daden van Pyrrhus, ‘de Arend koning’.

 

 

Wie is Pyrrhus eigenlijk?

Pyrrhus was een koning en generaal uit het Molossische koningshuis van Epirus (in het oosten van het huidige Griekenland) uit het einde van de vierde eeuw voor Christus. Pyrrhus is een achterneef van Alexander de Grote.

Philip II was bezig geweest met voorbereidingen voor de bevrijding van de Helleense staten in Asia toen hij gedood werd. Alexander heeft dit werk, en meer, ten slotte glansrijk volbracht. Hij werd de veroorzaker van de vernietiging van het grote Perzische rijk.

 We schrijven 323[7] voor Christus. Alexander ‘de Grote’ is dood. Het door hem met het zwaard veroverde Macedonische rijk valt snel uiteen. Opvolging had Alexander niet geregeld. Zijn generaals raken betrokken in een bittere strijd om de macht. De verschillende strategoi en satrapen van Alexander ‘de Grote’ zouden later bekend worden onder de verzamelnaam ‘diadochoi’, wat ‘opvolgers’ betekent.

 Betrokken bij de opvolgingsoorlogen wordt gaandeweg duidelijk dat Pyrrhus grote militaire talenten bezit. Zijn talenten blijken zo groot dat hij in staat is zich los te rukken uit de greep van de generaals van Alexander. Onder leiding van Pyrrhus wordt het straatarme Epirus onverwacht een macht om rekening mee te houden. Het lukt de avontuurlijke Pyrrhus (intussen door zijn manschappen tot de “Arend koning” uitgeroepen) zelfs om Macedonië, het geboorteland van Alexander de Grote, tijdelijk te veroveren op de diadochoi.

 Als de strijd tegen de diadochoi op het punt staat te escaleren, bereikt Pyrrhus een bericht uit de noodleidende Griekse stad Tarantum in Italië, die bedreigd wordt door een jonge opkomende macht uit het westen: Rome. De rijkdom van de Griekse stadstaten uit het rijke westen is precies wat het arme Epirus nodig heeft, om de finale strijd aan te kunnen gaan met de diadochoi. Hij snelt te hulp.

 Maar de onbesuisde Pyrrhus heeft geen rekening gehouden met de onuitputtelijke strijdlust van het trotse Rome, de wolven uit het westen. Na twee zeer bloedige slagen, die hij wint, blijven de Romeinen weerstand bieden. Iets dat ongewoon is in de Griekse manier van oorlog voeren. Tarentum verliest intussen haar enthousiasme voor de strijd. Als de Grieken van Syracuse op Sicilië zijn hulp inroepen tegen de Carthagers, die net als de Romeinen, de Grieken belagen, snelt Pyrrhus ze te hulp. Ook hier wint Pyrrhus de ene veldslag na de andere. Maar als de Carthagers op één stad na van het eiland verjaagd zijn, laten de Siciliaanse Grieken Pyrrhus ook in de steek. Gefrustreerd keert Pyrrhus terug naar Italië. Hij waagt nog één veldslag te voeren tegen de Romeinen, maar deze eindigt onbeslist.

 Pyrrhus vertrekt tenslotte terug naar Epirus. Maar hij blijft niet bij de pakken neerzitten. Hij verjaagt de koning van Macedonië en drijft hem in het nauw op de Peloponnesos. Maar tijdens de eindstrijd zit het Pyrrhus niet meer mee. Hij belegert Sparta maar kan het niet veroveren, en een list om Argos in te nemen mislukt jammerlijk. Pyrrhus wordt uiteindelijk tijdens de chaotische gevechten in de stad door een dakpan, gegooid door een vrouw uit Argos, gedood.  

 Epirus zakt al snel weer terug in een bestaan in de schaduw van Macedonië en van de verrichtingen van Pyrrhus blijft alleen de uitdrukking “een Pyrrhus overwinning” over; een overwinning die de prijs die er voor betaald is niet waard is.

 Na meerdere generaties oorlogvoering bleven er  uiteindelijk drie grote diadochus rijken over; Egypte onder de Ptolemeën, het rijk van de Seleuciden in Syrië en Mesopotamië  en een machtig Macedonië onder leiding van de nazaten van Antigonos ‘Monophthalmos’. Allen werden binnen twee eeuwen, stuk voor stuk, nog steeds niet in staat elkaar te ondersteunen, door de Romeinen onder de voet gelopen.

 Tot zover in een notendop het leven van Pyrrhus. In tegenstelling tot Alexander ‘de Grote’ zijn de veldtochten van Pyrrhus op een mislukking uitgedraaid. Dus is hij – samengevat – een mislukking geworden. Maar waarom wordt Pyrrhus dan in de oudheid zo hoog aangeslagen? Er zit dus meer achter Pyrrhus dan zijn levensgeschiedenis doet vermoeden. Laten we eens kijken wat andere historici over Pyrrhus dachten.

  

 

Maar wat is Pyrrhus nu echt?

De beste strateeg, een opportunist of een roekeloze avonturier? Wat was Pyrrhus nu echt? De historici blijven op twee gedachten hinkelen. Op de vraag of Pyrrhus ‘de beste strategos’ was, of niet, probeer ik een antwoord te vinden. Ik zal hierbij dieper ingaan op de militaire aspecten uit de periode dan bovenstaande schrijvers hebben gedaan. Je moet een persoon immers plaatsen in de context van zijn periode en op zijn verdiensten. Ik zal dan ook uitgaan van de periode 319 tot 272 voor Christus; van de geboorte tot de dood van Pyrrhus. Dat er na die tijd andere strategoi zijn opgestaan valt buiten de scope van deze verhandeling.

 Justinus schreef [8] de volgende lovende tekst over Pyrrhus:

‘Alle historici zijn het eens dat er nooit een koning heeft bestaan gelijk aan Pyrrhus, in deze eeuw en vorige eeuwen en dat zulk een ingetogen en rechtschapen bestaan moeilijk te vinden is, niet alleen onder staatshoofden maar onder mensen van aanzien in het algemeen.’

 Dit is een straffe uitspraak. Het interessante van Pyrrhus is dat deze persoon uit de eerste helft van de derde eeuw voor Christus bij bijna iedereen gemengde gevoelens losmaakt. Van afgrijzen en minachting tot ophemeling en verering. En er zijn nog meer citaten te noemen; Lucianus noemt Pyrrhus als een van de vier beste generaals naast Agamemnon, Achilles en Alexander. Plutarchus (in Cleonymus 8) noemt Pyrrhus de meest vaardige onder de generaals van die tijd. Zo ook Polyaenus. En Zonaras noemt hem de meest illustere generaal ooit geboren.

 Was Pyrrhus slechts de zoveelste opportunistische diadochus of toch een briljant genie? Het zal opvallen dat Pyrrhus de neiging heeft gehad het ene gat met het andere te vullen. Maar wat was Pyrrhus nu echt? De historici blijven op twee gedachten hinken. Op de vraag of Pyrrhus ‘de beste strategos’ was, of niet, probeer ik in dit werk een antwoord te vinden. Ik zal hierbij dieper ingaan op de militaire aspecten uit de periode dan bovenstaande schrijvers hebben gedaan. Je moet een persoon immers plaatsen in de context van zijn periode en zijn militaire verdiensten vergelijken met de gebruikelijke tactieken en strategieën uit die tijd.

 In zijn tijd en nog lang daarna werd Pyrrhus al geroemd om zijn militaire kunnen en hij is in staat geweest om het achterstallige Epirus tijdelijk een grote rol te laten spelen in de opvolgingsoorlogen na de dood van Alexander ‘de Grote’. De Romeinen leerden veel van Pyrrhus: Het gebruik van artillerie, professionele kampen opzetten, en de kennis die Pyrrhus vastlegde in zijn – helaas verloren gegane –boek over militaire kunst wordt vaak geroemd.

Het is wrang, maar ook typerend voor Pyrrhus, dat hij tegenwoordig alleen wordt herinnerd door de uitdrukking ‘een Pyrrhus overwinning’.

 Het bijzondere van Pyrrhus is, dat hij niet één keer, maar vele keren het nét niet haalt. Heel vaak wordt zijn wispelturigheid en neiging om zich van het ene avontuur in het andere te storten als oorzaak genoemd. Van Macedonië naar Italië, naar Sicilië en weer terug naar Italië om vervolgens van Macedonië naar Sparta en naar Argos te vluchten zodra het tegenzat. Het kan niet ontkend worden dat Pyrrhus af en toe opportunistisch gedrag vertoonde. Het zou echter grove afbreuk aan zijn kwaliteiten hebben gedaan om hem af te wimpelen als slechts een avonturier zonder doel en visie. Als je de zaken vanuit een militair en politiek oogpunt analyseert, zit er toch een vorm van ontwikkeling en logica in wat hij doet. Dat heb ik ook geprobeerd te analyseren in deze verhandeling.

 Er wordt gezegd dat Pyrrhus een slechte staatsman was om zijn mislukkingen om in het buitenland langdurig de macht te behouden. Maar hij heeft intussen Epirus van een arm land van schapenhouders tot een moderne Helleense staat omgevormd, en hij heeft het land tot aan zijn dood goed onder controle gehouden. Epirus was meer dan twee maal zo groot en welvarend geworden aan het einde van zijn leven. Dat is een behoorlijk knap resultaat voor een ‘achterlijke’ natie.

 

 Richard Evers, lente 2009.

 

[1] Strateeg of generaal.

[2] In boek 35. 59 v.Chr. – 17 n.Chr. Titus Livius was een Romeinse geschiedschrijver. Zijn ‘geschiedenis van Rome’ wordt vaak bekritiseerd vanwege subjectiviteit en partijdigheid voor de zaak van Rome.

[3] In historie van Rome

[4] In leven van Flaminius

[5] De Romein Scipio ‘Africanus’ had de Carthager Hannibal enkele jaren eerder verslagen bij Zama in Afrika nadat Hannibal in een tiental jaren strijd (in Italië) Rome bijna had weten te verslaan.

[6] Meervoud voor strategos.

[7] Alle jaartallen zijn voor Christus.

[8] in boek 25.5.3